ΛΕΟΝΑΡΝΤΟ ΝΤΑ ΒΙΝΤΣΙ

Πατέρας του ήταν ο Πιέρο ντ' Αντόνιο, νομικός στη Φλωρεντία, αρκετά ευκατάστατος και μητέρα του η Κατερίνα, μια χωρική η οποία δεν παντρεύτηκε ποτέ τον Πιέρο. Ο Λεονάρντο μεγάλωσε στο σπίτι του πατέρα του, που ήταν φίλος του ζωγράφου και γλύπτη Βερρόκιο. Μια μέρα ο πατέρας του έδειξε μερικά σχέδια του γιου του στο Βερρόκιο, ο οποίος εξεπλάγη από την τελειότητα τους και πήρε αμέσως το μικρό Λεονάρντο στο εργαστήρι του.

Το 1481 ο Λεονάνρντο άρχισε την «Προσκύνηση των Μάγων», έργο που δεν τέλειωσε ποτέ και που σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του μεγάρου Ουφφίτσι. Και δεν είναι το μόνο μισοτελειωμένο έργο του. Ο Βαζάρι που ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την τάση του Λεονάρντο να μην αποτελειώνει τα έργα του, λέει ότι η τάση αυτή είχε την αιτία της στο πολύ μεγάλο πνεύμα του. Το πνεύμα του δηλαδή ήταν τόσο μεγάλο και όσα το πνεύμα αυτό κατόρθωνε να συλλάβει ήταν τόσο καταπληκτικά ώστε φοβόταν ο ίδιος μήπως η εκτέλεση δεν έφτανε ποτέ στο ύψος των ιδεών του. Και όμως, τα σκίτσα του και οι σπουδές του είναι αριστουργήματα.

Στην «Προσκύνηση των Μάγων» πραγματοποιεί ο Λεονάρντο δύο καθαρά τεχνικά φαινόμενα που έχουν παραμείνει στην ιστορία της τέχνης με τα ιταλικά τους ονόματα: «CHIAROSCURO» και «SFUMATO».

Το πρώτο είναι η κατάσταση εκείνη που βρίσκεται ανάμεσα στο φως καις το σκοτάδι, μια κατάσταση που υπάρχει και στη φύση αλλά που ο Λεονάρντο της έδωσε και ένα πνευματικό νόημα, φωτίζοντας περισσότερο ή λιγότερο τα σημεία εκείνα που κάποια αισθητική ή ηθική επιταγή του λέει να το κάνει.

«SFUMATO» λέμε την τεχνική σύμφωνα με την οποία οι μορφές μοιάζουν σαν να καλύπτονται από μια θολή ατμόσφαιρα, σαν να έχουν και να μην έχουν όρια. Τα χρώματα και οι γραμμές βρίσκονται σε ένα αέναο, μεταβατικό καθεστώς, δεν χωρίζουν αυτό από εκείνο, αλλά πάνε αδιάκοπα και κάπου αλλού.

Γύρω στα τριάντα του, το 1482, ο Λεονάρντο πηγαίνει στο Μιλάνο, στην αυλή του Λουδοβίκου Σφόρτσα. Γνώριζε ότι ο δούκας του Μιλάνου είχε ανάγκη από ένα μηχανικό του στρατού, έναν αρχιτέκτονα, ένα γλύπτη και ένα ζωγράφο.

Έτσι του γράφει την περίφημη επιστολή, όπου του λέει τι μπορεί να κάνει. Σχέδια για γέφυρες ελαφρές και ανθεκτικές, κατάλληλες για εύκολη μεταφορά, σχέδια για την κατασκευή εύχρηστου κανονιού, όλμων, πολιορκητικών μηχανών και προσθέτει: «Σε ώρες ειρήνης πιστεύω ότι μπορώ να ικανοποιήσω τέλεια τις επιθυμίες σας στην αρχιτεκτονική και την κατασκευή κτισμάτων, ιδιωτικών και δημοσίων, καθώς και στη μεταφορά υδάτων από το ένα μέρος στο άλλο. Μπορώ επίσης να εκτελέσω γλυπτικά έργα, με μάρμαρο, με χαλκό ή με πηλό και μπορώ να φτιάξω και στη ζωγραφική καθετί που μπορεί να φτιαχτεί και μάλιστα τόσο καλά, όσο θα το έφτιαχνε και κάθε άλλος, όποιος κι αν ήταν αυτός... Και αν κάτι από όσα είπα παραπάνω φανεί αδύνατο ή απραγματοποίητο σε οποιονδήποτε άλλο, προσφέρομαι προθυμότατα να υποστώ τη δοκιμασία στο πάρκο ή σ' όποιον άλλο τόπο αρέσει στην εξοχότητα σας, στην οποία συστήνω τον εαυτό μου, μ' όλη τη δυνατή ταπεινοφροσύνη».

Δεν γνωρίζουμε την απάντηση του Λουδοβίκου Σφόρτσα σ' αυτό το γράμμα, ξέρουμε όμως ότι όταν έφτασε ο Λεονάρντο στο Μιλάνο κέρδισε γρήγορα τη συμπάθεια του και έμεινε εκεί ως το 1499.

Στη διάρκεια της παραμονής του ζωγράφισε δύο παραλλαγές της «Παναγίας των Βράχων», που η μια τους σήμερα βρίσκεται στο Λούβρο και η άλλη στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Αλλά το σημαντικότερο έργο της πρώτης μιλανέζικης περιόδου είναι ο «Μυσικός Δείπνος»¹,μια τοιχογραφία στη Σάντα Μαρία ντελ Γκράτσιε του Μιλάνου, αριστούργημα ψυχογραφικής ζωγραφικής, που από πολλές απόψεις αποτελεί το πρώτο έργο της ακμής της Αναγέννησης. Στο έργο του αυτό δεν θέλησε να χρησιμοποιήσει την κανονική τεχνική της τοιχογραφίας (φρέσκο), να ζωγραφίσει δηλαδή γρήγορα πάνω σε υγρή φρεσκοασβεστωμένη επιφάνεια, πριν αυτή στεγνώσει, αλλά ζωγράφισε σε στεγνό τοίχο με τέμπερα, ανακατεύοντας τα χρώματα με μια ζελατινώδη ουσία. Μ' αυτό τον τρόπο όμως τα χρώματα δεν κολλάνε καλά στην επιφάνεια. Έτσι το έργο άρχισε να φθείρεται ακόμη και από την εποχή που ζούσε ο Λεονάρντο. Σήμερα έχει υποστεί μεγάλες καταστροφές. Διακρίνεται βέβαια η σύνθεση και οι γενικές γραμμές, αλλά έχουν χαθεί οι φωτοσκιάσεις και οι λεπτομέρειες.

Ο Λεονάρντο τριγύριζε στο Μιλάνο, αναζητώντας τους ανθρώπους που θα του χρησίμευαν σαν μοντέλα για τις μορφές των Αποστόλων. Την μεγαλύτερη όμως δυσκολία συνάντησε προκειμένου να απεικονίσει το Χριστό και τον Ιούδα. Το Χριστό, γιατί όπως λέει ο Βαζάρι «δεν μπορούσε να συλλάβει την ομορφιά της ουράνιας χάρης που πρέπει να ενσαρκώθηκε στη θεότητα, και τον Ιούδα επειδή δεν μπορούσε να αποδώσει το πρόσωπο ενός ανθρώπου που πρόδωσε το Δάσκαλο του».

Μετά την πτώση των Σφόρτσα, ο Λεονάρντο έφυγε από τοΜιλάνο και πήγε στη Βενετία και στη Μάντουα, όπου ζωγράφισε το πορτρέτο της Ισαβέλλας ντ' Έστε, και το 1503 επιστρέφει στη Φλωρεντία, όπου για κάποιο διάστημα εργάζεται σαν στρατιωτικός αρχιμηχανικός για τον Καίσαρα Βοργία.

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ασχολήθηκε ιδιαίτερα -περισσότερο από κάθε άλλον- με την ανατομία του ίππου και οι σχετικές γνώσεις του ήταν καταπληκτικές. Όπως λέει ο Μαρσέλ Μπριόν, τα άλογα του Λεονάρντο πιστοποιούν προπάντων «μια εξαιρετική διείσδυση στην ψυχή του ίππου, στη σκοτεινή και άγρια επιφύλαξη του, στους άγριους φόβους του, στα φοβερά καπρίτσια του». Ένα θαυμάσιο δείγμα αυτής της ικανότητας ήταν «Η μάχη του Ανγκιάρι», που καταστράφηκε, αλλά ευτυχώς πρόλαβε ο Ρούμπενς να το αντιγράψει και το αντίγραφο βρίσκεται σήμερα στο Λούβρο.

Όταν λοιπόν επέστρεψε στη Φλωρεντία, η «Siniora» της πόλης του ανέθεσε να ζωγραφίσει στο Παλάτσο Βέκκιο μια γιγάντια τοιχογραφία με θέμα την ιστορική μάχη του Ανγκιάρι, όπου οι Φλωρεντιανοί είχαν νικήσει τους Μιλανέζους και στο Μιχαήλ Άγγελο ανέθεσε μια άλλη τοιχογραφία, στην ίδια αίθουσα, με θέμα τη μάχη της Κάσσινα.

Ο ανταγωνισμός των δύο καλλιτεχνών υπήρξε μεγάλος και στη διάρκεια του κορυφώθηκε η μεταξύ τους ψυχρότητα και αντιπάθεια. Τελικά και τα δύο έργα δεν τέλειωσαν ποτέ.

Το άλλο μεγάλο έργο αυτής της περιόδου είναι η περίφημη «Τζοκόντα», η Μόνα Λίζα, τρίτη σύζυγος του Φραντζέσκο ντελ Τζοκόντα. Υπάρχουν προτραίτα γυναικών πολύ ωραιότερα από της Τζοκόντα, αλλά αυτό που θεωρείται μοναδικό και την έκανε διάσημη στους αιώνες είναι το αινιγματικό της χαμόγελο. Αυτή η αρχή του χαμόγελου που φαίνεται στο ανεπαίσθητο τρεμούλιασμα των ματιών της και στο τράβηγμα προς τα έξω των χειλιών της.

Είναι γνωστό ότι η Μόνα Λίζα πήγαινε επανειλημμέναστο εργαστήρι του Λεονάρντο και πόζαρε για τρία περίπου χρόνια. Στο πορτρέτο της ο Λεονάρντο χρησιμοποίησε όλα τα μυστικά και τις αποχρώσεις της μεγάλης του τέχνης, σχεδιάζοντας την απαλά με φως και σκιά, πλαισιώνοντας την με ένα φανταστικό τοπίο με δέντρα, βουνά και ουρανό, ντύνοντας την με βελούδο και σατέν, όπου η κάθε γραμμή των πτυχώσεων είναι ένα αριστούργημα, μελετώντας με προσοχή τους λεπτούς μύες που σχηματίζουν και κινούν το στόμα. Έφερνε μάλιστα μουσικούς για να παίζουν γι' αυτήν την ώρα που πόζαρε ώστε να προκαλεί στα χαρακτηριστικά της την έκφραση που αυτός επιδίωκε.

Όταν τέλειωσε ο πίνακας, ο Λεονάρντο τον κράτησε στο εργαστήρι του, ισχυριζόμενος ότι το πιο ολοκληρωμένο απ' όλα τα έργα του δεν ήταν ακόμα έτοιμο. Έτσι δεν έφτασε ποτέ στα χέρι του Φραντζέσκο ντελ Τζοκόντα. Πολλά χρόνια αργότερα αγοράστηκε από τον Φραγκίσκο τον Α' της Γαλλίας, για τα ανάκτορα του Φοντενεμπλό. Σήμερα βρίσκεται στο Λούβρο.

Στην διάρκεια της δεύτερης παραμονής στη Φλωρεντία πιθανόν να άρχισε την «Παναγία με το Χριστό» και την «Αγία Άννα».

Το 1506 πήγε πάλι στο Μιλάνο και εργάστηκε σαν μόνιμος ζωγράφος και μηχανικός για το βασιλιά της Γαλλίας. Άρχισε πάλι να διακοσμεί ανάκτορα, να σχεδιάζει ή να κατασκευάζει γέφυρες, να προετοιμάζει εορταστικές παρελάσεις, να ζωγραφίζει. Πιθανόν στη διάρκεια αυτής της δεύτερης παραμονής του στο Μιλάνο να ζωγράφισε τον «Άγιο Ιωάννη» και την «Λήδα με τον Κύκνο».

Το 1512 οι Γάλλοι διώχτηκαν από το Μιλάνο και την εξουσία ανέλαβε για σύντομο διάστημα ο Μαξιμιλιανός, γιος του Λουδοβίκου Σφόρτσα. Ο Λεονάρντο παρέμεινε για λίγο κρατώντας σημειώσεις για την επιστήμη και την τέχνη και το 1513 πήγε στη Ρώμη, μόλις έμαθε ότι Πάπας εξελέγη ο Λέων ο Ι, δευτερότοκος γιος του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς. Αλλά όλο και λιγότερο τον απασχολούσε η τέχνη. Τον απορροφούσε πια εντελών η επιστήμη. Μελετούσε ανατομία, ασχολιόταν με προβλήματα οπτικής και έγραφε γεωμετρία.

Στις αρχές του 1516εγκαταστάθηκε στη Γαλλία, στον πύργο του Κλου, στο Αμπουάζ, καλεσμένος από το βασιλιά της Γαλλίας Φραγκίσκο τον Α'. Εκεί πέθανε στις 2 Μαΐου 1519, σε ηλικία 67 ετών. Ο Βαζάρι έγραψε ότι πέθανε στα χέρια του Γάλλου βασιλιά, ενώ σύμφωνα με άλλες πληροφορίες ο Φραγκίσκος δεν βρισκόταν εκεί σ' αυτή την ημερομηνία.

Αν και οι επιστημονικές του μελέτες δεν δημοσιεύτηκαν παρά πολύ μετά το θάνατο του και δεν είχαν την επίδραση που θα έπρεπε, υπάρχουν ωστόσο αρκετοί λόγοι να πιστεύει κανείς ότι επηρέασε την μεταγενέστερη ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνικής. Οι επιδράσεις αυτές θα πρέπει να άρχισαν όταν ακόμα ζούσε και ερχόταν σε επαφή με άλλους ερευνητές στα διάφορα ταξίδια του, αλλά και μετά το θάνατο του μαθητή και κληρονόμου του Φραντζέσκο Μέλτσι, όταν οι σημειώσεις του διασκορπίστηκαν. Οι περιπέτειες των κειμένων του, οι δυσκολίες τους και η αποσπασματική τους διατύπωση είχαν σαν συνέπεια να μην είναι δυνατή στους προηγούμενους αιώνες η εκτίμηση του επιστημονικού έργου του, το οποίο μόνο σήμερα μπορεί να τοποθετηθεί στη σωστή θαυμαστή του θέση.

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ασχολήθηκε με όλες σχεδόν τις επιστήμες και το να απαριθμούμε τα έργα του ίσως μας κάνει να χαθούμε στο λαβύρινθο των πολυποίκιλων ερευνών του. Απέδειξε ότι η έκσταση και ο θαυμασμός μπροστά στη Φύση μπορεί να ωθήσει τον άνθρωπο να προχωρήσει και να φτάσει στην αντίληψη του Παγκόσμιου Φυσικού Νόμου, την αντίληψη που στήριξε την επερχόμενη Αναγέννηση. Ας σταθούμε στην επιδίωξη και στο παράδειγμα του, που κατά τον Ντυράν σκιαγραφεί τον πληρέστερο άνθρωπο της Αναγέννησης και ίσως κάθε εποχής. Ας προβληματιστούμε για το μέχρι που φτάνουν τα όρια και οι ικανότητες του ανθρώπου, εκείνου που μπορεί να ονομαστεί ως ο «Σφαιρικός» Άνθρωπος, ο ολοκληρωμένος άνθρωπος, εκείνος που περιγράφεται στην Πολιτεία από τον μεγάλο Πλάτωνα και που συμβολίζεται σαν ο «Βιτρούβιος» άνθρωπος από τον ίδιο τον Λεονάρντο.