ΜΠΑΛΤΙΣ

Ο περιπατητής

Ποιος ήταν αυτός ο Kλοσόβσκι, γεννημένος στην Πρωσία από μια πολωνικής καταγωγής καλλιτεχνική οικογένεια, με την ρομαντικά περιπατητική ζωή του, με τους πύργους του εδώ κι εκεί σα να βγαίνουν από τον Ρίλκε ή τον Βλαδίσλαβ Μίλοζ και το ύστερο καταφύγιό του στις Αλπεις; Ως Kλοσόβσκι ο θάνατός του θα περνούσε απαρατήρητος, αλλά όχι ως Μπαλτίς. Ο Μπαλτίς είναι μέρος του μύθου, ο Kλοσόβσκι όχι.

Παρ'όλη την ηθελημένη του αφάνεια, στο ξεκίνημα της σταδιοδρομίας του ήταν αναμεμειγμένος ενεργά με όλους τους ζωγράφους και τους συγγραφείς της πρωτοπορίας στο Παρίσι μεταξύ των δύο πολέμων. Το 1961 ο Αντρέ Μαλρό τον τοποθέτησε επικεφαλής της Γαλλικής Ακαδημίας της Βίλα Μέντισι στη Ρώμη που την ανακαίνιση και αναβίωση της διηύθυνε. Μόνον στη δεκαετία του 1990 έγιναν τρεις αναδρομικές του και τώρα πραγματοποιείται η πλήρης και τελειωτική αναδρομική του στο Παλάτσο Γκράσι της Βενετίας που έγινε με τη συγκατάθεση και τη συμμετοχή του.

Εάν ζούσε και την έβλεπε, όπως ήλπιζε, ο προσωπικός του μύθος και ο δικαιολογημένος σεβασμός, ενδεχομένως, θα σκίαζαν την εκτίμησή της. Το θλιβερό γεγονός του θανάτου του, δίνει τη δυνατότητα, καθώς γράφει ο Γουίλιαμ Πάκερ στη «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς» να την κρίνει κανείς για τις αξίες της και μόνο.

Kατά μια άποψη η ευρύτερη σημασία του Μπαλτίς είναι σχεδόν ανεξάρτητη από το έργο του. Σε ολόκληρο το διάστημα της δημιουργικής του σταδιοδρομίας, από το 1920 έως το τέλος του αιώνα, υπερασπίστηκε και υπηρέτησε, μαζί με άλλους μεγάλους καλλιτέχνες από τον Πικάσο και τον Μπονάρ έως τον Μπέικον και τον Φρόιντ, μια θεμελιακή αλήθεια. Ζούμε σε μιαν εποχή όπου στις εικαστικές τέχνες η κάμερα ή το ενσωματωμένο αντικείμενο, έχουν γίνει τα κύρια μέσα της δημιουργικής έκφρασης που θέλει να λέγεται πρωτοποριακή, εις βάρος της πατροπαράδοτης μπογιάς και του μουσαμά.

Το θεμελιώδες με τον Μπαλτίς είναι ότι πρόκειται για έναν ζωγράφο της μορφής, του τοπίου και της εσωτερικής φαντασιακής ζωής. Kάθε νέο έργο του, χαιρετίζονταν τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερα ως επιτομή του παλιού, καλού μοντερνισμού. Η ζωγραφική δημιουργία του είναι άνιση, ακόμη και μέσα στον ίδιο πίνακα αλλά αυτό από μόνο του, δεν είναι κάτι το εκπληκτικό. Δεν είχε κάνει επίσημες σπουδές, πράγμα που διακρίνεται σε κάποιες αδεξιότητες στην αναπαράσταση και την απόδοση της φιγούρας, ειδικά στα χέρια και τα πόδια και σε κάποιες υπερβολές. Στις πιο φιλόδοξες συνθέσεις του υπάρχουν πολλά εξαιρετικά όμορφα μέρη, ιδιαίτερα οι μορφές ζωγραφισμένες με πολλή ευαισθησία αλλά το φόντο συχνά είναι ακατέργαστο, άδειο, ανιαρό.

Το να μιλά κανείς για ομορφιά στην αρχή του 21ου αιώνα, δεν είναι κάτι ανυπόστατο, ειδικά σε αυτή την έκθεση με έργα, αξιοθαύμαστα τα οποία δείχνουν μια ίσως, απροσδόκητη δύναμη και συνέπεια. Ο κίνδυνος όμως με τον Μπαλτίς που η παραγωγή του ήταν περισσότερο αποσπασματική από άφθονη, είναι ακριβώς ότι η σπανιότητά της μπορεί να λειτουργήσει σαν άλλοθι. Να εκληφθούν δηλ. φορμαλιστικά χαρακτηριστικά, τοπία γεμάτα από την ένταση της γαλήνης, έφηβα κορίτσια γέμοντα φαινομενικά από ερωτικό πόθο, σαν βαθύτερο περιεχόμενο.

Αυτά τα φορμαλιστικά παίγνια όμως είναι οι αρετές που τραβούν το μάτι και απ' όπου η δημιουργία του Μπαλτίς αντλεί την ευφάνταστη δύναμή της. Οταν ήταν νέος, μελέτησε βαθιά το έργο των πρώιμων Αναγεννησιακών, αντιγράφοντας τον Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα και τον Μαζάτσιο απ' όπου αποκόμισε το αίσθημα της μνημειακής γαλήνης. Μέσα στο πλαίσιο αυτό, ενισχυμένο με τις επιρροές από τον Ντε Kίρικο, τον Μοράντι, τον πρώτο Μιρό τον οποίο γνώριζε και ίσως τον ύστερο Ντερέν, διαγράφονται καθαρά οι μεταφυσικές του ανησυχίες.

Ο μοντερνιστής

Αυτές τον εγκαθιστούν απαρασάλευτα στο πάνθεον του μοντερνισμού, η θεματολογία του όμως με τα μικρά κορίτσια και τις προφανείς ή αφανείς σεξουαλικές τους φαντασιώσεις, φαίνεται αν όχι παλιομοδίτικη, υπερεαλιστική, όμως κάπως ανεπίτρεπτη στους νευρωτικούς αυτούς καιρούς. Η απόρριψή του ήταν κατηγορηματική: «Το να αποκαλείται η δουλειά μου ερωτική, είναι ανοησία. Τα μικρά κορίτσια είναι άγια, θεία, αγγελικά πλάσματα».

Ερωτικά, ερωτύλα, ερωτομανή, ή ερωτιάζοντα δεν έχει και τόση σημασία, όταν οι σημασίες αλλάζουν τόσο ραγδαία. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι πρόκειται για ωραία έργα με εικόνες από τις πιο αξιομνημόνευτες και ανεξίτηλες του 20ού αιώνα.

Στο... περιθώριο

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του έζησε σε μια μεγαλοπρεπή έπαυλη στα περίχωρα του Γκστάαντ, μαζί με την πολύ νεότερή του Γιαπωνέζα σύζυγό του. Εμφανιζόταν ως «Kόμης ντε Ρολά», μία γενεαλογική μυθοπλασία. Ο πατέρας του, ο Ερικ Kλοσόφσκι, ήταν ζωγράφος και ιστορικός της τέχνης.

Η μητέρα του, η Ελιζαμπέτ Σπιρό, γνωστή ως Μπαλαντίν, ήταν ζωγράφος και την συνέδεε μακρά και ισχυρή φιλία με τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε, ο οποίος έγινε μέντωρ του νεαρού Μπαλτίς. Ετσι, από τα παιδικά του χρόνια, ο Μπαλτάσαρ Kλοσόφσκι έζησε μέσα σε ένα καλλιτεχνικό περιβάλλον και του καλλιεργήθηκε η πεποίθηση ότι ήταν ένα παιδί-θαύμα. Αλλά ποτέ δεν φοίτησε κανονικά σε σχολή Kαλών Τεχνών: σπούδασε μόνος του και με πάθος τη ζωγραφική και έκανε πολλές αντιγραφές έργων τέχνης από μουσεία.

Η καθοριστική επίδραση που δέχθηκε όμως ήταν το έργο του Ιταλού ζωγράφου του 15ου αιώνα Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα. Ο Μπαλτίς γνώρισε τον κύκλο τοιχογραφιών του ζωγράφου αυτού με τίτλο «Ο Θρύλος του Αληθινού Σταυρού», σε ένα ταξίδι του στην Ιταλία το 1926. Ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο ο Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα συνδύαζε τη σωματική ένταση των ανθρώπινων μορφών με το περίπλοκο, αφηρημένο στυλιζάρισμα, φαίνεται ότι διαμόρφωσε τις βαθύτερες εικαστικές φιλοδοξίες του Μπαλτίς.

Αλλά το στοιχείο του διφορούμενου πόθου με το οποίο εμπότιζε τις εικόνες των γυμνών γυμνών του αποτελεί αποκλειστική ιδιοτυπία της δουλειάς του και χάρη σ' αυτό, κυριαρχούσε πάντα μία γεύση σκανδαλώδους ερωτισμού στα έργα του.

Τα γυμνά

Από τη δεκαετία του '50 και μετά, έγινε πλέον συνήθεια να τον παραλληλίζουν με τον Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ, επειδή τον γοήτευε και αυτόν η αθώα σεξουαλικότητα των μικρών κοριτσιών. Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει να αποκαλούνται «νυμφίδια» ή «λολίτες» οι νεαρές κοπέλες στην ήβη τους που απεικονίζονται στα έργα του μισόγυμνες σε άδεια δωμάτια ή ξαπλωμένες σαν γάτες μπροστά σε αναμμένα τζάκια.

Ο Μπαλτίς ισχυριζόταν ότι στα γυμνά του δεν υπήρχε το στοιχείο της σεξουαλικής πρόκλησης και ότι ήταν απλώς ένας συνδυασμός μορφής και χρώματος που αποκάλυπτε έτσι μερικές πολύ οικείες πτυχές της ανθρώπινης ζωής. Δεν έπειθε όμως πολλούς.

Τα εσωτερικά του Μπαλτίς δίνουν μία αίσθηση παγωνιάς και σκηνοθετημένης διαστροφής, όπως φαίνεται ολοκάθαρα από το έργο του «Το Δωμάτιο» (1952-54), όπου μια νεαρή κοπέλα είναι ξαπλωμένη αμέριμνα σε μια καρέκλα, ενώ την πλημμυρίζει το φως που μπαίνει από ένα τεράστιο παράθυρο με βαριές κουρτίνες που τις τραβάει ένας μοχθηρός νάνος.

Ο Μπαλτίς δεν είχε τη φιλοδοξία να υποτάξει το ταλέντο του στις επιταγές της αβάν γκαρντ. Υπήρξε καθαρά εικονικός ζωγράφος, χωρίς καμία ενδιάμεση αφηρημένη φάση στη ζωγραφική του.

Ο σεβασμός του στους παλιούς μετρ, από τον Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα και τον Πουσέν ώς τον Kουρμπέ και τον Μανέ, ήταν τόσο απόλυτος, ώστε η δουλειά του είναι μια σχεδόν αδιάλειπτη απότιση φόρου τιμής σ' εκείνους, όχι τόσο όσον αφορά τη θεματολογία, όσο τις προσεκτικά μελετημένες στάσεις και τις δομές, τις οποίες μεταφέρει στα έργα του έπειτα από διεξοδικό στοχασμό.

Ευαισθησία

Η ικανότητά του να οργανώνει τις συνθέσεις του ήταν καταπληκτική. Το εύρος των στοιχείων που ήταν ικανός να ενσωματώσει τεράστιο. Αλλά αυτό που έκανε τις μεμονωμένες αναφορές του να εναρμονίζονται μεταξύ τους, ήταν η απέραντη ευαισθησία του για τη φύση. Πουθενά αλλού δεν φαίνεται αυτό με μεγαλύτερη σαφήνεια απ' ό,τι στην τεράστια σύνθεσή του του 1937, με τίτλο «Το Ορος».

Kάθε ένα από τα πρόσωπα που απεικονίζονται στο οροπέδιο αυτό της Βέρνης είναι και ένα ενσωματωμένο στοιχείο -το κορίτσι που είναι ξαπλωμένο στο πρώτο πλάνο του πίνακα προέρχεται από τον Πουσέν και ούτω καθεξής.

Οι βράχοι, με το πράσινο επίχρισμα που τους καλύπτει, είναι πραγματικοί, είναι όμως ταυτόχρονα εμπνευσμένοι από τα τοπία του Kουρμπέ. Αλλά αυτό που πραγματικά εκτοξεύει τον πίνακα, είναι το απαλό, ευδαιμονικό, χρυσαφί φως το οποίο λούζει κάθε περίπλοκο σχήμα σε μια διαυγή ατμόσφαιρα και αυτό είναι στοιχείο που ανήκει καθαρά στον Μπαλτίς. Αλλωστε ο ίδιος δεν έκρυβε τις πηγές έμπνευσής του. Δεν είχε αναστολές να ομολογήσει ότι ήταν παιδί των μουσείων, ένα έκθετο που μεγάλωσε, θα 'λεγε κανείς, σαν οικότροφος μεσα στο Λούβρο.